Frederik van Leenhof

Een bibliografie van de polemiek rond Den hemel op aarden (1703)

Inleiding

In de zomer van 1703 publiceerde de Zwolse predikant Frederik van Leenhof (1647 – 1712) een klein boekje met de titel Den hemel op aarden; of een korte en klaare beschrijvinge van de waare en stantvastige blydschap. Hierin beweerde Van Leenhof dat het ware geluk op aarde slechts te bereiken is door inzicht te verwerven in Gods eeuwige orde. En alleen een goed gebruik van de rede zou tot dit inzicht kunnen leiden, “with no role for Redeemer, Gospel, grace, sacraments, or divine providence”.[1] Hiermee tastte Van Leenhof de fundamenten van de gereformeerde godsdienst aan. Veel passages in het boekje deden bovendien sterk denken aan de beruchte en verboden filosofie van Benedictus de Spinoza (1632 – 1677), met name aan diens Ethica.  De weerstand in theologische kringen was dan ook niet gering. Al snel na de publicatie kwam een stroom geschriften op gang die jaren zou aanhouden en waarin vaak werd gefulmineerd tegen de denkbeelden van Van Leenhof. Met name de predikant Taco Hajo van den Honert (1666-1740) betoonde zich in verschillende openbare brieven een onvermoeibaar bestrijder van het gedachtegoed van Van Leenhof. Het jaar 1704 vormde het hoogtepunt van de polemiek: toen verschenen niet minder dan 49 geschriften over Den hemel op aarden. Ter verdediging van alle aantijgingen publiceerde Van Leenhof in 1704 Den hemel op aarden opgeheldert van misverstand en vooroordelen en Korte andwoord op de brief van de heer T.H. van den Honert. Vervolgens probeerde de Zwolse kerkenraad de kwestie te sussen door Van Leenhof Artikelen tot satisfactie aan te bieden. In deze artikelen werden verschillende punten van de filosofie van Spinoza opgesomd, waarvan Van Leenhof zich distantieerde door de artikelen te ondertekenen. Met deze maatregelen namen zijn tegenstanders echter geen genoegen. De polemiek zette zich voort, wat zou leiden tot een verbod op de drie boekjes van Van Leenhof en uiteindelijk zijn aftreden.

Den hemel op aarden was opvallend genoeg verschenen met aanvankelijke toestemming van de kerk. Tijdens de Dordtse Synode van 1618-19 was in de kerkorde artikel 55 opgenomen. Volgens dit artikel zouden gereformeerde lidmaten een manuscript eerst moeten voorleggen aan de kerkenraad of aan de classis, die dan bepaalde of het al of niet gepubliceerd mocht worden.[2] Deze ‘boekvisitatie’ heeft  bij ‘Den hemel op aarden’ ook plaatsgevonden; op de versozijde van de titelpagina is keurig vermeld dat het boekje naar ‘Kerken-Ordre’ is uitgegeven. Deze onvoorzichtigheid werd echter al snel in verschillende synodale vergaderingen betreurd, want dat Van Leenhofs pennenvrucht een gevaar betekende, was duidelijk. De kerkelijke overheid deed dan ook verschillende pogingen de wereldlijke overheid tot maatregelen te bewegen.[3] Pas in december 1706 kwamen de Staten van Holland en Westfriesland de kerk tegemoet en grepen in. Op 18 december 1706 werd een plakkaat uitgevaardigd. Volgens dit plakkaat bevatten Den hemel op aarden, Den hemel op aarden opgeheldert en Korte andwoord op de brief van de heer T.H. van den Honert

gruwelijcke ende lasterlijcke opinien, directelijck strydende tegens Godts heylige Woord, ende waare Gereformeerde Christelijcke Religie, streckende tot groote ergernisse van der selver Ledematen, ende voortsettinge van valsche ende ergerlijcke Leeringen, tot schaade ende nadeel van de Ingezetenen der voorschreve Landen […][4]

Daarom werd het verboden de “voorschreeve Boekjens alhier te Lande te drukken, herdrukken, verkoopen, of in te brengen, of oock in andere Taalen over te setten, distribueeren, of uit te geeven”. Boekdrukkers en boekverkopers die nog exemplaren van de boekjes in huis hadden, werden opgeroepen deze in te komen leveren bij de plaatselijke overheid. Het achterhouden van de boekjes kon de boekverkoper op een boete van 600 gulden komen te staan. Vervolgens verbood de classis van Zwolle Van Leenhof nog langer te prediken. De magistraat, waarmee Van Leenhof goede contacten onderhield, bleef hem echter doorbetalen. Deze merkwaardige situatie eindigde pas met het ‘vrijwillige’ ontslag van Van Leenhof uit kerkelijke dienst in 1711.

In 1974 publiceerde Hubert Vandenbossche een kleine monografie over Van Leenhof in een serie over vrijdenkers.[5] Deze publicatie lijkt de interesse voor Van Leenhof evenwel nauwelijks gestimuleerd te hebben. Sinds enkele jaren is er echter ook in belangrijke publicaties meer aandacht voor de Zwolse dominee ontstaan. Zo wijdde Michiel Wieleman in 1999 in zijn proefschrift Ketters en verlichters een interessant hoofdstuk aan Van Leenhof.[6] En enkele jaren geleden heeft ook de Britse historicus Jonathan Israel in zijn indrukwekkende Radical Enlightenment een poging gedaan Van Leenhof en zijn werk weer onder de aandacht te brengen. Israel ziet in hem een belangrijke figuur van de Radicale Verlichting en merkt op: “there can be no balanced account of the European Radical Enlightenment which does not take careful account of Leenhof and his ‘universal philosophical religion’”.[7] Een betrouwbare bibliografie van ‘Den hemel op aarden’ en de reacties daarop ontbrak echter nog. Vandenbossche heeft in zijn al genoemde monografie een lijstje opgenomen met geschriften rond Den hemel op aarden. Dit blijkt echter grotendeels gebaseerd te zijn op de slordige Spinoza-bibliografie van Antonius van de Linde (1871), die weer teruggaat op Jenichens Historia Spinozismi Leenhofiani uit 1707.[8] Het onvermijdelijke gevolg is dat de lijst van Vandenbossche zeer onbetrouwbaar is. Bovendien noemt Vandenbossche slechts titels; uitgevers en typografische kenmerken als bibliografisch formaat, gebruikte lettersoort en dergelijke blijven buiten beschouwing.

Via onderstaande link is een nieuwe, door mijzelf samengestelde, bibliografie te vinden, die hopelijk nieuw onderzoek zal stimuleren. Het bibliografisch onderzoek heeft in ieder geval zeven verschillende drukken van Den hemel op aarden aan het licht gebracht, wat erop lijkt te wijzen dat het werk tamelijk populair was. Een bibliografie is echter nooit af; aanvullingen zijn daarom van harte welkom.

Bibliografie Gruwelijcke ende lasterlijcke opinien

---

[1] Israel, J., Radical Enlightenment. Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750. Oxford: Oxford University Press, 2001,  p. 411.

[2] Weekhout, I., Boekencensuur in de Noordelijke Nederlanden. De vrijheid van drukpers in de zeventiende eeuw. Den Haag: SDU, 1998, p. 125.

[3] Een gedetailleerde beschrijving van de kerkelijke procedure tegen Van Leenhof is te vinden bij: Groot, D.J. ‘De procedure tegen Frederik van Leenhof’. In: Gereformeerd theologische tijdschrift 37 (1936), p. 273-294, 325-350, 365-387, 487-502, 545-563.

[4] Placaet. De Staten van Hollandt ende Westvrieslandt […] den aghtiende December 1706. Zie hieronder bibliografie nr B.41. Knuttel, W.P.C., Verboden boeken in de Republiek der Vereenigde Nederlanden. Beredeneerde catalogus. ’s-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1914, p. 218-20.

[5] Vandenbossche, H., Frederik Leenhof. Brussel: Vrije Universiteit, 1974. (Vrijdenkerslexicon, Dossier 1).

[6] Wielema, M.R., Ketters en verlichters. De invloed van het spinozisme en wolffianisme op de verlichting in gereformeerd Nederland. [S.l.:] [s.n.], 1999 (Proefschrift Vrije Universiteit van Amsterdam). Een herziene en uitgebreide  editie verscheen onder de titel: The March of the Libertines. Spinozists and the Dutch Reformed Church (1660-1750). Hilversum: Verloren, 2004. (ReLIC Studies in Dutch Religious History, 2).

[7] Israel, Radical Enlightenment, p. 406.

[8] Linde, A. van,  Benedictus Spinoza. Bibliografie. ‘s-Gravenhage: Nijhoff, 1871. Jenichen, G.F., Historia Spinozismi Leenhofiani publica in Belgio auctoritate novissime damnati, ex authent. documentis collecta. Lipsiae: 1705.